Teka Krytyka vol. 2

Konflikty jako siła napędowa sztuki w okresie modernizmu

 Modernizm trwał od lat 60. XIX wieku do lat 70. XX wieku. Jako epoka był czasem burzliwych przemian społecznych, politycznych i technologicznych. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w sztuce, która często czerpała inspirację z trwających konfliktów i napięć. Artyści w modernizmie wykorzystywali sztukę jako narzędzie buntu, eksperymentu oraz jako sprzeciwu wobec tradycyjnych wartości. Konflikty w sztuce modernizmu stanowiły nieodłączny element twórczości większości artystów, pobudzając ich do poszukiwań nowych form wyrazu i tendencji. To właśnie głównie dzięki nim artyści zaczęli odchodzić od tradycyjnych norm, tworząc nowe kierunki, które do dziś pozostają istotnym dziedzictwem historii sztuki.

 Konflikt to zjawisko, które zachodzi w czasie i polega na powstawaniu pewnych sprzeczności. Może on mieć charakter konstrukcyjny, gdy w efekcie napięć powstają nowe wartości, często zupełnie sprzeczne z poprzednimi. Właśnie te konflikty są najbardziej obecne i stanowią kluczowy element w sztuce przełomu XIX i XX wieku. W twórczości artystów modernizmu (głównie w malarstwie) można wyodrębnić kilka rodzajów konfliktu. Są to kolejno: konflikt generacyjny, estetyczny, polityczny, światopoglądowy, technologiczny oraz konflikt w grupie artystów neoplastycyzmu. Każdy z nich, w inny lecz tak samo znaczący sposób wpłynął na rozwój sztuki, dlatego warto się im przyjrzeć, wskazując konkretne przykłady dzieł.

  Konflikt generacyjny to napięcie i różnice w poglądzie na świat między pokoleniami, wynikające z odmiennych doświadczeń, wartości oraz realiów, w których dorastały. Przeważnie młodsze pokolenia próbują podważać tradycję starszego pokolenia, dążąc do zmian, co prowadzi do starcia z wcześniej przyjętymi normami i zasadami. W sztuce konflikt generacyjny objawia się przez odrzucenie dawnych kanonów i poszukiwaniu nowych środków artystycznych, tak jak miało to miejsce właśnie w modernizmie. Główny sprzeciw pojawił się w stronę realizmu i akademickim wartościom. Pierwszy konflikt w modernizmie rozpoczął pod koniec XIX wieku, a dokładnie w 1874 roku wraz z pierwszą wystawą impresjonistów. Artyści impresjonistyczni jako pierwsi sprzeciwili się akademickiemu realizmowi. Był to ważny krok w historii sztuki, ponieważ po raz pierwszy artyści nie chcieli odtwarzać rzeczywistości w ustalonych kanonach, tylko tworzyli świat, który skupiał się na uchwyceniu chwilowego wrażenia, gry światła i koloru. To impresjoniści jako pierwsi postanowili wyjść z pracowni, by tworzyć szybko, wrażeniowo, zgodnie z ich interpretacją, bez sztywnych, idealizowanych przedstawień. Jako przykład malarstwa impresjonistycznego można wskazać wiele dzieł, jednak tym najważniejszym, od którego pochodzi nazwa kierunku, jest Impresja wschód słońca (1872) Claude Moneta. W kolejnych latach artyści, którzy zostali zainspirowani impresjonizmem dalej poszukiwali nowych form wyrazu, co doprowadziło do powstania licznych awangardowych kierunków. Jednym z najbardziej przełomowych nurtów był kubizm, który całkowicie zerwał z realistycznym przedstawieniem rzeczywistości. Doskonałym przykładem nowego podejścia młodych artystów jest obraz Panny z Awinionu (1907) Pabla Picassa, który poprzez geometryzację form i odrzucenie perspektywy burzył dotychczasowy porządek w sztuce, nadając jej nowy kształt. W kontraście do przedstawień impresjonizmu i kubizmu warto wskazać Ulubiony zwyczaj (1909) Lawrence’a Alma-Tademy, reprezentujący tradycyjny realizm i przywiązanie do klasycznych zasad kompozycji.

  Na podobnej zasadzie powstał konflikt estetyczny. Często jego przyczyną jest chęć młodszego pokolenia do poszukiwań nowych form wyrazu, czego wynikiem jest sprzeciw wobec poprzednich pokoleń. Przy tym konflikcie również można wskazać przykład sprzeciwu artystów impresjonistycznych (nowe koncepcje formy) artystom realizmu (tradycyjne piękno). Oczywiste jest to, że nie jest to jedyny konflikt obecny w sztuce modernizmu. Każdy kolejny powstający nurt sprzeciwiał się wartościom i formom wyrazu tego poprzedniego. Kubiści sprzeciwili się impresjonistycznej swobodzie, wprowadzając geometryczną dekonstrukcję form. Fowiści przeciwstawili się kubistycznej analizie przestrzeni, stawiając na intensywne barwy i emocjonalność, co z kolei podważyli ekspresjoniści, nadając sztuce jeszcze bardziej subiektywny i dramatyczny charakter. Następnie abstrakcja zerwała z figuratywnością ekspresjonizmu, a dadaizm zakwestionował wszelkie zasady estetyczne, w tym sens samej sztuki. Surrealizm, w reakcji na dadaizm, przywrócił narracyjność i podświadome treści. W ten sposób historia sztuki to nieustanny konflikt pokoleń, w którym każdy kolejny nurt jest zarówno kontynuacją, jak i buntem wobec poprzednich wartości estetycznych.

  Konflikt światopoglądowy często dotyczy polityki, religii i ideologii, przez co wiąże się z konfliktem politycznym w sztuce. Jest on odzwierciedleniem podziałów społecznych oraz różnicy w postrzeganiu rzeczywistości. Sztuka była zarówno narzędziem propagandy, jak i sposobem na wyrażenie sprzeciwu wobec systemu, odzwierciedlając światopogląd samych artystów. W okresie modernizmu doskonałym przykładem konfliktu politycznego związanego z światopoglądowym jest starcie między realizmem socjalistycznym a sztuką awangardową. Izaak Brodski w Portrecie Stalina (1939) przedstawił obraz idealnego przywódcy, zgodnie z wymaganiami propagandy ZSRR, ukazując jego siłę i opiekuńczość. W opozycji do podporządkowania ideologii sztuki stoi Pablo Picasso, który stworzył Guernicę (1937). Jest to obraz będący protestem przeciwko okrucieństwom wojny domowej w Hiszpanii, ukazując chaos, cierpienie i brutalność wojny. Te dwa dzieła pokazują, że konflikt światopoglądowy jest również połączony z politycznym. Kształtują one sztukę, sprawiając, że malarstwo może być zarówno narzędziem kontroli, jak i aktem sprzeciwu. Do dziś ten konflikt jest obecny w sztuce.

  Kolejnym konfliktem powiązanym ze światopoglądowym jest konflikt technologiczny. Modernizm był okresem dynamicznego rozwoju technologii, który nie zawsze spotykał się z poparciem społeczeństwa. Artyści tego czasu różnie interpretowali postęp- jedni go wychwalali i dostrzegali w nim nowe możliwości, inni zaś podchodzili do niego z niepokojem, obawiając się jego wpływu na świat. Futuryści, będący grupą artystów zafascynowanych technologią i nowoczesnością, wyrazili swoje uwielbienie do tempa, maszyn oraz postępu w sztuce. Przykładem tej fascynacji jest dzieło Umberto Boccioniego Dynamizm rowerzysty (1913), które ukazuje ruch i energię nowoczesnego świata poprzez zgeometryzowaną formę i intensywność barw. W opozycji do futurystycznego entuzjazmu dla technologii i nowoczesności, Edward Hopper w Nocnych markach (1942) ukazuje ciemną stronę rozwoju. Mimo, że sceneria miejska jest pełna technologii, artysta koncentruje się na samotności i wyobcowaniu jednostki w tym świecie. W subtelny, ale wyrazisty sposób, ukazuje, że postęp technologiczny może doprowadzać ludzi do izolacji.

  Choć konflikt wśród artystów neoplastycyzmu może nam dziś wydawać się błahy czy wręcz zabawny, dla nich był sprawą niezwykle istotną. Doskonałym przykładem jest Kompozycja w czerwieni, żółci, błękicie i czerni (1921) Pieta Mondriana, który ukazał piony i poziomy w sposób zgodny z harmonijną wizją świata. Z kolei Kontrkompozycja XV (1925) Theo van Doesburga jest jawną reakcją na jego dzieło. Artysta odwrócił piony i poziomy o 45 stopni, co stanowi kontrast w stosunku do statycznej harmonii Mondriana. Jest to pewnego rodzaju napięcie między artystami, które nie ma na celu prezentowania swoich racji czy przekonań, lecz raczej wyrażenia różnicy w podejściu do sztuki i jej formy.

  Każdy konflikt powstający między artystami w okresie modernizmu miał znaczące znaczenie na jej rozwój. Ich charakter konstrukcyjny sprawił, że z każdym kolejnym napięciem i sprzeciwem wobec poprzednich lub obecnych racji powstawały nowe nurty, tematy, techniki i sposoby wyrażania tych samych zagadnień. Kluczowym punktem był konflikt impresjonistów z realistami akademickimi. To właśnie dzięki nim artyści nabrali odwagi oraz chęci do ukazywania swoich racji tak, jak widzą to oni, a nie zgodnie z odgórnie ustalonymi wartościami. Każdy kolejny przykład ukazał, że konflikty były siłą napędową sztuki w modernizmie i do dziś stanowią najważniejszy punkt w historii sztuk

Weronika Zakrzewska