Teka Krytyka vol. 2

    Ludzka psychika, jako źródło poznania, wciąż jest czymś, co przez swoją złożoność nie zostało do końca zrozumiane. Interesuje i inspiruje wielu filozofów, twórców, a nawet artystów. Jest to spowodowane tym, że podświadomość to część umysłu, który działa poza świadomą kontrolą człowieka. Nieustannie wpływa na życie, choć często można nie zdawać sobie z tego sprawy. Taki ukryty „system operacyjny”, nad którym nikt nie ma kontroli, stał się przedmiotem zainteresowania artystów w pierwszej połowie XX wieku.

​

    15 października 1924 roku pojawia się pierwszy manifest André Bretona, który zapoczątkował nowy nurt w sztuce. Jednakże słowo „surrealizm” nie zostało przez niego stworzone. Francuski pisarz zapożyczył je od krytyka Guillauma Apollinaira, który użył go pierwszy raz w 1917 1. Samo znaczenie tego słowa, według francuskiego słownika, zakłada, że surrealizm to: „Ogół metod twórczych i sposobów wypowiedzi odwołujących się do wszystkich możliwości, jakie daje psychika (automatyzm, marzenie, podświadomość), wyzwolonych spod kontroli rozumu i przeciwstawiających się przyjętym wartościom; rewolucyjny ruch umysłowy podkreślający wyższość wymienionych tu metod”2.

​

    Sam manifest André Bretona odnosił się do ruchu surrealistycznego w sztuce i literaturze. Stanowił fundament dla artystów i twórców. Pisarz definiował surrealizm jako sposób myślenia i tworzenia, nie pozostawiając w tyle postrzegania rzeczywistości, bo na nim się opierał. Według André Bretona surrealizm był „czystym automatyzmem psychicznym”. Oznacza to, że umysł i podświadomość powinny umożliwiać swobodne wyrażanie się bez cenzury narzuconej przez społeczeństwo. Pisarz i krytyk sztuki inspirował się psychoanalizą Zygmunta Freuda, który wyodrębnił z ludzkiego psyche: świadomość, podświadomość i nieświadomość. „Psychologia głębi” austriackiego lekarza, stała się najważniejszym punktem wyjściowym. To dzięki niemu wyznaczono trzy warstwy, z których składa się psychika ludzka. Ego jako powierzchowna warstwa, kierowana jest za pomocą myśli. To na nią wpływa świat zewnętrzny. Superego jest tą idealną częścią, wyobrażeniem, które powstaje podczas młodości. Trzecią warstwą jest Id, które utajone jest w strefie popędów seksualnych.

 

1. „Id” czyli „ono” (Es) stanowi „najstarszą prowincję i instancję życia psychicznego” i obejmuje wszystko to, co się wiąże z konstytucją cielesną człowieka, a więc wywodzące się z organizacji cielesnej popędy, które poprzez ruchy ciała dochodzą do swego wyrazu. To „Id” jako „ciemna niedostępna część naszej osobowości” przeciwstawia się świadomemu ludzkiemu ja

2. „Ego” czyli ludzkie „ ja ” (das Ich) stanowi drugą komponentę osoby ludzkiej. Pod wpływem podniet pochodzących ze świata zewnętrznego powstało z „Id” ludzkie „Ego” w tej formie, że aparat psychiczny wykonywał początkowo tylko czynności odbiorcze, a następnie jako „ja” (Ego) stał się instancją samodzielną i zaczął spełniać następujące czynności: uświadamia sobie stosunek pomiędzy spostrzeżeniami a czynnościami dowolnymi i kieruje ruchami dowolnymi. Przez niego działa popęd samozachowawczy, ponieważ ludzkie „Ego” rozpoznaje i ocenia podniety, gromadzi w pamięci doświadczenia życiowe, przeprowadza selekcję podniet i wkracza czynnie w świat zewnętrzny, wprowadzając weń zmiany.

3. „Superego” czyli „nad-ja” (das Überich) stanowi trzecią komponentę osoby. Jest „idealnym ja”, powstałym w okresie wychowania rodzinnego. Autorytet rodziców, a zwłaszcza ojca, narzuca dziecku szereg ograniczeń w postaci norm społecznych, z którymi dziecko musi się liczyć.3

 

    Takie rozgraniczenie dało artystom nurtu surrealizmu większe możliwości w ukazywaniu tego, co „nie jest widoczne gołym okiem”.

​

    Samym prekursorem nurtu, jakim jest surrealizm, uznaje się Giorgia de Chirico. Był to włoski malarz tworzący na przełomie XIX i XX wieku. Giorgio de Chirico był twórcą koncepcji malarstwa metafizycznego, z którego później czerpał surrealizm. Pittura metafisica to prąd w sztuce włoskiej pierwszej połowy XX wieku, który określa twórczość artysty z lat 1909-1918.

​

    […] charakteryzuje się porządkiem i przejrzystością kompozycyjną. Obrazy przedstawiają rozpoznawalne obiekty i kształty, umieszczone w wyraźnie określonych przestrzeniach architektonicznych. Jednak poszczególne elementy wydają się być połączone w absurdalny sposób, na pozór bez żadnych powiązań między nimi 4.

​

    Malarstwo to opiera się na postawie intelektualnej. Podstawowym elementem jest jego niejednoznaczny i paradoksalny charakter. Artysta odtwarza obiekty i elementy otaczającego go świata, zestawiając je i łącząc w nieoczywisty sposób. Przedmioty zostają pozbawione swojej zwyczajności, a dzieło traci związek z rzeczywistością i sytuuje się poza nią. Kolejnym ważnym aspektem malarstwa metafizycznego jest poczucie tajemnicy i niepokoju oddanego na obrazach. Umiejscowienie dzieła poza czasem, a nawet, prawami fizyki wywołuje w odbiorcy poczucie dezorientacji i zagadki.

​

    Surrealizm jako nurt w sztuce jest kontynuacją dadaizmu i to właśnie z niego się wywodzi. Należały do niego również takie dziedziny jak film czy literatura. Powstał jako czynnik społeczny i historyczny w reakcji na chaos po I wojnie światowej. Datą powstania jest ukazanie się pierwszego manifestu w 1924, a później dwóch kolejnych. Surrealizm, podobnie jak dadaizm, powoływał się na groteskowość zła i bezsensu wynikającego z traum powojennych. Artyści i pisarze chcąc w pewien sposób odsunąć się od urazów, zaczęli odrzucać zasady moralne i społeczne, tworząc jednocześnie nowy nurt. Estetyka surrealizmu odwołuje się do utajnionych treści ludzkiego umysłu, dlatego jest pokrewna z psychoanalizą. Powołuje się na marzenia senne, które stają się głównym źródłem inspiracji. Nie poprzestaje jednak tylko na tym. Aby w pełni pozwolić sobie na „automatyzm umysłu” artyści sięgali do głębi swoich umysłów, skomplikowanej podświadomości, lęków czy traum, a także ludzkiego popędu. Dla surrealistów ważne były kwestie moralne. Prowokowali oni swoimi pracami przedstawicieli estetyki burżuazyjnej. André Breton sprzeciwiał się realistycznemu i klasycznemu malarstwu, które uznawał za skostniałe i ograniczające wyobraźnię. W jego wizji sztuka miała być ekspresją wewnętrznych stanów artysty, a nie odwzorowaniem świata.

​

    André Breton w tekście z 1925 roku pt: Nadrealizm i malarstwo, porusza tematy związane z wyobraźnią ludzką. Deklaruje, że „oko istnieje w stanie dzikim”5, co odnosi się do założeń jego manifestu. Ludzie widzą to, co znają to, co są w stanie sobie wyobrazić oraz to, co ktoś im opisuje, ale to nie jest wszystko. Pisarz zwraca uwagę na „wewnętrzną realność”, która ukryta jest w każdym człowieku6. Nawiązuje jednocześnie do swojego pierwszego manifestu, odnosząc wcześniejsze idee do sztuk wizualnych. Sam automatyzm twórczy miał wynikać z niekontrolowanego przepływu myśli, a nie racjonalnego planowania. Obrazy miały być tego efektem i przedstawieniem. Breton pisał, że malarstwo surrealistyczne powinno łączyć świat jawy i snu. Obrazy miały oddawać nielogiczne, dziwne i paradoksalne zestawienia, które można znaleźć w marzeniach sennych. Jednocześnie krytyk sztuki chciał podkreślić, że powinny one nawiązywać do snów czy nawet halucynacji. W surrealistycznym malarstwie kluczową rolę odgrywały tajemnicze, wieloznaczne symbole. Dążył on do syntezy przeciwieństw, która objawiała się łączeniem logiki i absurdu lub piękna i groteski.

​

    Sam surrealizm, w tym André Breton poprzez swoje manifesty i tekst Nadrealizm i malarstwo, promował techniki, które odzwierciedlały założenia w różnych dziedzinach. Dzięki temu pojawiły się eksperymenty z kolażami, które wykorzystywały metaforyczne skojarzenia lub automatyczne tworzenie owocujące grą cadavre exquis, która pozwalała na intuicyjną, twórczą pracę w grupie. Same związki między poetyką sztuki surrealistycznej, a poetyką manifestów są bardzo silne i wręcz nierozłączne. Powiązania nie tylko definiowały podłoże teoretyczne i założenia surrealizmu, ale też kształtowały praktykę artystów. Manifesty André Bretona nie były tylko teorią. Wpływały bezpośrednio na sztukę, nadając jej kierunek i techniki. Zarówno teksty, jak i obrazy dążyły do przekroczenia granic rzeczywistości, swobodnej ekspresji i ukazania świata przez pryzmat snu, przypadku oraz nieświadomości.

​

Natalia Prokopiak

​

Przypisy:

1 A. Włoczewska, Surrealizm racjonalny Apollinaire’a a koncepcja Bretona, Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego, Nauki Humanistyczne, 2019 Nr 25 (2), str. 53.

2 Le Petit Robert. Dictionnaire de la langue française, Paris 1994, s. 2182.

3 J. Pastuszka, Koncepcja człowieka w psychoanalizie Freuda, 1967, str. 75-76-77.

4 Historia sztuki: Sztuka nowoczesna, dostęp: [17.02.2025 r.], https://archive.is/hFElY#selection-233.0-233.34.

5 A. Breton, Nadrealizm i malarstwo, tłum. Z. Bieńkowski, w: red. E. Grabska, H. Morawska, Artyści 5 o sztuce. Od van Gogha do Picassa, 196925, str. 422.

6 Tamże, str.423.